مشهد یکی از کلان شهرهای ایران است که قدمت تاریخی و فرهنگی دارد. از سال‌ها پیش این منطقه‌ی جغرافیایی محلی برای زندگی بوده و به تدریج شهر بزرگ‌تر شد و صنایع مختلف در آن رشد کرد. در حال حاضر مشهد بزرگترین پایتخت مذهبی کشورمان بوده و مملو از امکان مذهبی در مشهد است که زائران زیادی از داخل کشور و کشورهای خارجی برای زیارت به این شهر سفر می‌کنند.
از زمان پیدایش زندگی شهری تاکنون فراز و نشیب‌های زیادی در طول تاریخ رخ داده و زندگی مردم مشهد را تحت تاثیر قرار داده است. در این مطلب در مورد تاریخچه پیدایش زندگی شهری در مشهد صحبت می‌کنیم و تحولات آن را طی سال‌های گذشته بررسی می‌کنیم.
تاثیر عوامل طبیعی در شکل گیری تمدن شهری در مشهد
یکی از عواملی که در پیدایش زندگی شهری و دورهم شدن انسان‌ها تاثیر زیادی دارد آب و رودخانه است. به همین دلیل تمام تمدن‌های بشری از کنار رودخانه‌ها شروع شد. با اینکه خیلی از افراد گمان می‌کنند تاریخ پیدایش مشهد از وقتی است که امام رضا(ع) در این مکان دفن شده اما در واقع بسیار پیش‌تر از این زمان آب رودخانه موجب دور هم شدن مردم و پیدایش حیات شهری شده است.
البته سنگ نگاره‌‌هایی که در چند کیلومتری مشهد پیدا شده و در آن نقش حیوانات و انسان‌ها وجود دارد نشان می‌دهد این آثار مربوط به دوران نوسنگی است و از آن زمان در این منطقه زندگی جمعی وجود داشته است. باستان شناسان با پیدا کردن تپه نادری در مشهد ادعا می‌کنند از هزاره‌ی اول پیش از میلاد اقوام مختلفی در این مکان زندگی کرده‌اند.
در دوره‌ی پیش از اسلام و در تمام دوران اسلامی اطراف حوض رود مردمی جمع می‌شدند و زندگی می‌کردند. در دوران اسلامی پرجمعیت‌ترین سکونتگاه در اطراف حوض رود شهر توس و تابران بوده است. با مرور زمان این شهرها اهمیت خودش را از دست داد و شهرهای دیگری مانند نوغان، سناباد بزرگ‌تر از قبل شدند و جمعیت آن‌ها بیشتر شد. سناباد و نوغان دو کیلومتر با هم فاصله داشتند. حاکم نوغان در آن زمان حمید بن قحطبه بود که کاخی را در وسط باغی در نوغان برای خود دایر کرده بود و آن را به مرکز فرماندهی خود تبدیل کرده بود.
بنابر شواهد به جا مانده از زندگی گذشتگان سناباد که از توابع نوغان و از بزرگترین شهرهای توس است در اواخر قرن دوم هجری به وجود آمده است. در این روستا هم منطقه‌ای به نام سراب قرار داشت و محلی بود که مردم از آب آن استفاده می‌کردند و برای آبیاری باغات اطراف از آب این قنات استفاده می‌شد. باغ حمید ابن قحطبه نیز در اطراف همین قنات بود و پیکر امام رضا (ع) نیز با آب این قنات غسل داده شد.
مشهد در دوران حکومت هارون
در سال 193 هجری قمری هارون حاکم وقت برای سرکوب شورشی که در سمرقند ایجاد شده بود به نوغان رفت. اما در نوغان بر اثر بیماری درگذشت و در باغی که مجاور محل اقامتش بود دفن شد. برادرش مامون جانشین هارون شد. چند سال بعد از به حکومت رسیدن هارون در عراق شورشی بر علیه مامون ایجاد شد.
مامون برای اینکه از بزرگ شدن شورش و از دست رفتن حکومتش جلوگیری کند امام رضا (ع) را از مدینه به مشهد دعوت کرد تا وی را به ولیعهدی منصوب کند و به این ترتیب تمایل شیعیان را به خود جلب کند.
امام رضا یک سال در مرو اقامت داشت و بعد از آن به بغداد رفت. بعد از اینکه به نوغان آمد و در منزل امیر سناباد ساکن شد به دستور حاکم وقت یعنی مامون مسموم و شهید شد. پیکر ایشان در 5/1 کیلومتری روستای سناباد و در باغ حمید بن قحطبه به خاک سپرده شد. این مکان در سال‌های بعد به مشهد الرضا معروف شد و بعدها به اختصار مردم به آن مشهد گفتند.
علت گسترش و آبادانی روستای سناباد مضبع شریف امام هشتم بود. در نیمه‌ی دوم قرن سوم هجری شیعیان و دوستدارن امام علی(ع) در اطراف حرم خانه‌های مسکونی ساختند و مشغول به زندگی شدند تا اینکه عضدالدین فرامرزعلی در سال 515 قمری دیواری را دورتادور شهر ساخت و محل زندگی مردم این شهر امنیت بیشتری پیدا کرد.
در طول تاریخ توسط غارتگران حمله‌هایی به مشهد شده است. اولین حمله بعد از شهادت امام رضا، حمله‌ی تولی خان بود. تولی خان به شهر حمله کرد و قنادیل و اسباب ارزشمند روضه منوره را غارت کرد.
یکی دیگر از کسانی که به مشهد حمله کرد و سعی کرد حرم را تخریب کند سبکتکین موسس سلسله‌ی غزنویان بود. او زماین که توس را فتح کرد حرم امام رضا را تخریب کرد. اما بعد از مرگش سلطان محمود غزنوی به حکومت رسید و بنای آرامگاه امام هشتم را مجدداً بازسازی کرد.
در زمان سلجوقیان توس رونق خوبی گرفت. خواجه نظام الملک در دوران وزارت خود توجه ویژه‌ای به توس داشت و سعی در آبادانی این شهر داشت. شهر چند ماه در محاصره بود اما سرانجام محاصره شکسته شد و حمله به شهر آغاز شد. بیش از ده هزار نفر در این حمله کشته شدند و عده‌ی زیادی هم به حرم پناه بردند. این اتفاق باعث شد توس اهمیت خود را از دست بدهد و مشهد در کانون توجه قرار بگیرد.
مشهد در دوران صفویان
شاه عباس در دوره‌ی صفویان به مذهب تشیع توجه ویژه‌ای کرد و آن را به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد. به همین دلیل توجه به شهرهای مذهبی یعنی قم و مشهد را در اولویت قرار داد. یکی از وقایع مهم این دوران محاصره‌ی شهر توسط عبدالمومن شیبانی در سال 997 هجری قمری بود. او چهار ماه شهر مشهد را محاصره کرد و بعد از وارد شدن به شهر غارت و قتل زیادی انجام داد. اما شاه عباس در سال 1006 هجری قمری شهر را پس گرفت و روزهای رونق گرفتن مشهد در این دوران بود.
در دوران شاه عباس اول شاهراه میان اصفهان، مشهد و هرات ساخته شد. در این مسیرها آب انبارها و کاروانسراهایی ساخته شد که مسافرانی که از این مسیر عبور می‌کنند از آن‌ها استفاده کنند. همچنین در این دوره حرم امام رضا (ع) گسترش پیدا کرد. مهمترین اقدام احداث خیابانی از غرب به شرق مشهد و قرار دادن عنوان مقدس روی اسم شهر بوده است.
با اینکه از اقدامات شاه عباس در گسترش مشهد گفتیم اما نباید نقش نادرشاه افشار را هم نادیده بگیریم. نادرشاه یکی از بانیان توسعه‌ی حرم رضوی بود. با دستور نادرشاه ایوان امیر علیشیر نوایی بازسازی شد. شاهرخ آخرین پادشاه افشاریان بود که دستور داد دیواری اطراف مشهد کشیده شود.
مشهد در دوران رضاشاه
اصلی‌ترین تغییرات در بافت شهری مشهد از سال 1300 تا پایان دوران حکومت قاجاریه ایجاد شد. در واقع بافت‌های شهری قبل از سال 1300 ایجاد شد و بعد از پایان دوران قاجاریه و در دوران رضا شاه این بافت‌ها و حصارهای شهری گسترش پیدا کردند و شهر بزرگ‌تر شد.
در دوران رضا شاه خیابان‌هایی جدید مانند خیابان امام رضا (ع)، خیابان طبرسی، خیابان شیرازی و خیابان بهار احداث شدند. علاوه بر خیابان‌هایی که در این دوران ساخته شد، ایجاد بیمارستان‌هایی در سطح شهر از کارهای مهم دوران رضا شاه است. بیمارستان امام رضا (ع) در سال 1313 برای خدمات‌رسانی بهداشتی و درمانی به مردم مشهد ساخته شد و مردم توانستند از خدمات سلامت استفاده کنند.
از دیگر اقدامات مهم دیگر در دوران رضا خان ساخت دانشکده پزشکی بود. همچنین در دوران رضا شاه کارخانه قند آبکوه در سال 1314 تاسیس شد و سبب اشتغال زایی و گسترش کسب و کار در این منطقه شد.
حمل و نقل عمومی با دو دستگاه اتوبوسی در مسیر خیابان طبرسی کار خود را در مشهد شروع کرد و به این ترتیب ساکنان مشهد و زائران خدماتی را در جهت رفاه و آسان‌شدن رفت و آمد دریافت کردند.
تحولات مشهد در دوران محمد رضا شاه پهلوی
دوران حکومت محمد رضا پهلوی در سال‌های 1320 تا 1357 است. در سال 1320 که نیروهای متفقین وارد کشور شدند ناامنی در مناطق مختلف کشور زیاد شد. اما شهر مشهد در آن سال‌ها موقعیت ویژه‌ای داشت و پادگان‌ها و مراکز نظامی آن زیاد بود و شرایط امنیتی نسبی در آن برقرار بود و همین موضوع باعث شد جمعیت آن در این بازه‌ی زمانی افزایش پیدا کند.
همچنین وضعیت زراعی مطلوب در سال‌های 1326 و 1327 در آن سال‌ها و تاسیس دانشگاه مشهد در سال 1326 از عوامل دیگری بودند که موجب افزایش مهاجرت به این شهر و افزایش جمعیت آن شد.
شرایط زندگی و وضعیت شهرنشینی در دوران محمدرضا پهلوی برای اهالی مشهد تغییر کرد. ارتباط بین مشهد و تهران از طریق راه آهن در سال 1336 برقرار شد. داخل شهر هم وسایل حمل و نقل عمومی به کار رفته شد، اتوبوس داخل شهری، تاکسی‌های درون شهری زیاد شدند و مردم رفاه بیشتری را تجربه کردند. تمام این عوامل در کنار هم باز هم موجب مساعد شدن شرایط برای افزایش جمعیت شد.
یکی از مهمترین اقدامات محمدرضا پهلوی طرح تقسیم اراضی بود که در سال 1342 اجرا شد و کشاورزان شرایط مساعدتری پیدا کردند. تغییراتی که در ساختار اقتصادی کشور و درآمدهای نفتی ایجاد شد در این تصمیم بی تاثیر نبود. در سال 1345 نرخ رشد جمعیت مشهد به 4/5 درصد رسید که این رقم قابل توجه است.
متناسب با افزایش جمعیت خدمات شهری، سلامتی و بهداشتی گسترش پیدا کرد، کارخانجات مختلفی تاسیس شد، صنایع رشد کردند و حمل و نقل هوایی هم ایجاد شد.
اما با رشد بی رویه جمعیت مشکلاتی نیز در ایجاد شد و باعث شد در سال 1346 طرح جامع شهری تدوین و به مهندسین شهری ابلاغ شود. در این طرح یک دوره‌ی 25 ساله با 5 مرحله برای استفاده‌ی بهینه از اراضی و متوازن کردن توسعه‌ی شهری تدوین شد. در این طرح در بافت قدیم شهر که بیشترین امکان تاریخی مشهد نیز در آنجا قرار دارد درست در اطراف حرم امام رضا (ع) هم مداخلاتی در نظر گرفته شد. به این ترتیب مراکز تجاری و بازارچه، مدارس قدیمی و واحدهای اقامتی، تجاری و مسکونی در اطراف حرم احداث شد.
یکی از پرطرفدارترین تورها تور مشهد از تهران است. تورهای مختلف هوایی و زمینی قیمت‌های متفاوتی دارند و هر فردی می‌تواند متناسب با بودجه‌ای که در اختیار دارد و امکانات مورد انتظارش تور مناسب را انتخاب کنند. برای انتخاب تور مناسب می‌توانید با کارشناسان آژانس مسافربری همسفرها مشورت کنید.