در ایران، در منطقه آذربایجان ارامنه از گذشته سکونت داشته‌اند. حدود 187 کلیسای ارمنی در این منطقه ساخته شده است. سه کلیسای اصلی این منطقه قره کلیسا، کلیسای استپانوس مقدس و کلیسای زور زور است. این سه کلیسا در آذربایجان شرقی و غربی قرار دارند و زمان ساخت آنها به قرن‌های 7 تا 14 میلادی برمی‌گردد. البته که طی زمان‌های مختلف بازسازی‌های صورت گرفته است. این مجموعه کلیسا در سال 2008 در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسید.
کلیسای استفانوس بعد از قره کلیسا، به عنوان دومین کلیسای معتبر ارمنی‌های ایرانی مطرح می‌شود که در آذربایجان شرقی قرار دارد. در این مطلب قصد داریم تا به تاریخچه این کلیسا و علت نامگذاری و محل دقیق آن بپردازیم.
معرفی کلیسای استفانوس
کلیسای استپانوس یا استفانوس مقدس در قرن 9 میلادی در نزدیکی جلفای آذربایجان ساخته شد. این کلیسا در منطقه‌ای سرسبز در نزدیک رود ارس که به آن محله قزل وانک گفته می‌شود، قرار دارد و از اماکن مذهبی تبریز به شمار می‌رود.
در طی زمان این کلیسا بر اثر بلایای طبیعی مانند زلزله دچار آسیب‌هایی شد که در زمان صفوی بازسازی روی آن صورت گرفت.
دلیل نام گذاری این کلیسا بر اساس شخصی به نام استپانوس مقدس یا استفان است که از او در کتاب عهد جدید به عنوان پیروان اولیه مسیح یاد شده است. این شخص یهودی بود که به مسیح ایمان آورده بود، چون به زبان یونانی حرف می‌زد برای تبلیغ دین مسیحیت انتخاب شده بود. بنابر تشخیص دادگاه یهود، این شخص کافر اعلام شد و در سال 36 میلادی در منطقه بیت المقدس به دست یهودیان سنگسار شد. از این شخص به عنوان اولین شهید راه مسیحیت یاد می‌شود. در بسیاری از شهر‌های جهان کلیساهایی با این نام، برای به یاد ماندن نام این شخص، ساخته شده است.
هر ساله مسیحیان زیادی برای بازدید از این مکان مذهبی به جلفا سفر می‌کنند. علاوه بر مسیحیان کسانی که به اماکن تاریخی تبریز و مذهبی علاقه دارند مانند هنرمندان، فیلسوف‌ها، تاریخ نگاران و دانشمندان از کلیسای استفانوس بازدید می‌کنند.
این مکان به مرکز خوشنویسی ارمنی‌ها مشهور است. خوشنویسان، نقاشان و هنرمندان تذهیب زیادی با حضور در این کلیسا هنرنمایی می‌کنند. امروزه کتاب‌هایی که در این کلیسا نوشته شده است در موزه‌های مختلفی در کشور‌های ارمنستان و ایتالیا محافظت می‌شود.
از بخش‌های مختلف این کلیسا می‌توان به برج ناقوس، نمازخانه، نمازخانه بوعوس پطرس یا نمازخانه اجاق دانیال، حیاط کلیسا، پیشخوان وروردی کلیسا، هشتی‌های ورودی، حیاط دیرها، سالن‌هایی برای آموزش طلاب و محل‌های برای آذوقه و نگهداری حیوانات نام برد.
تاریخچه کلیسای استپانوس
منابع دقیقی که قدمت اصلی این کلیسا را مشخص کنند، وجود ندارند. با این حال طبق شواهد تاریخی در سال 976 میلادی، در زمانی که آشوت سلطنت می‌کرد، این کلیسا با هزینه پادشاه زمان ساخته شده است.
درست در مقابل این کلیسا و آن طرف رودخانه کلیسایی دیگری به قرینه ساخته شده است. این دو کلیسا گویا نماد قدرت حکومت مذهبی آن دوران است. سفرنامه تاورنیه از منابعی است که شک اینکه این کلیسا مربوط به دوران صفویه است را قوی می‌کند. اما بر اساس ویژگی‌های معماری کلیسا، بنا ممکن است مربوط به قرن 4 تا 6 قمری که مصادف با 10 تا 12 میلادی است، باشد. آثار معماری زمان‌های اورارتو، اشکانی و رومی در این کلیسا دیده شده است. سنت اچمیادزین، سنت استپانوس، طاطائوس و آختامار بناهایی هستند که این ویژگی‌های معماری را دارند.
این کلیسا نیز مانند هر بنای تاریخی دیگر طی سال‌ها با تخریب‌هایی مواجه بوده اما بازسازی‌هایی نیز برای آن صورت گرفته است. در سال‌های 1053 تا 1066 قمری توسط هاکوپ جوقاتیسی، اسقف اعظم کلیسای استفانوس، در دوره صفوی و در دوره قاجاریه بازسازی‌هایی برای مرمت این اثر تاریخی با ارزش صورت گرفته است.
کتیبه‌ای در این کلیسا قرار دارد که با خط نستعلیق روی آن، درباره خرید روستایی در زمان عباس میرزای قاجار برای وقف به این کلیسا، نوشته شده است. در این کتیبه آمده است که قریه دره شام در تاریخ 1246 به مبلغ سیصد تومان خریداری شده است. این قریه پس از آن غیرقابل فروش اعلام شد.
آخرین بازسازی در سال 1384 صورت گرفت و در طی این بازسازی استخوان‌هایی پیدا شد که در منابع مختلف این استخوان ها را برخی به جسد حضرت یحیی و برخی به قدیسانی مانند دانیال نبی و سنت اتپانوس نسبت می‌دهند.
آخرین بازسازی کلیسای استفانوس در سال 1384 صورت گرفته است.
محل کلیسای استفانوس
برای رفتن به کلیسای سنت استفانوس باید به آذربایجان شرقی و شهر جلفا سفر کنید. در سفر به این شهر با طبیعت زیبا و سرسبزی روبرو خواهید شد. اگر از شهر جلفا به سمت غرب حرکت کنید در 17 کلیومتری این شهر و در نزدیکی کشور آذربایجان، در منطقه آزاد ارس، به کلیسا می رسید.
زمان بازدید از کلیسای استپانوس
آذربایجان شرقی، با توجه به موقعیت جغرافیایی و داشتن کوه‌هایی مرتفع، استانی است که در فصول سرد سال نسبت به جاهای دیگر ایران هوای سردتری دارد. پس برای سفر به این استان ابتدا باید شرایط آب و هوایی را در نظر بگیرید. ساعات بازدید از این کلیسا در زمان های مختلف سال متفاوت است. در فصول گرم سال از ساعت 10 صبح تا حدود 19 عصر و در فصول سرد سال تا ساعت 17 عصر امکان بازدید وجود دارد.
برای اطلاع از تورهای بازدید از کلیسای استفانوس و سایر مکان‌های مذهبی، تورهای تبریز و تور مشهد از تبریز را چک کنید.
سخن آخر
اماکن مذهبی همچون کلیساها جدا از اینکه مکان مذهبی به حساب می‌آیند، سرشار از انرژی هستند که در طی تاریخ به ما انتقال پیدا می‌کنند. معماری خاص هر یک از این آثار تاریخی نشان از فرهنگ و آداب و رسوم دوران خاص خود آنها دارد. همواره گردشگران زیادی به شهر تبریز می‌آیند تا با بازدید از این آثار تاریخی با پیشینه ایران و حکومت‌های پیشین آشنا شوند. امیدواریم با مطالعه این مطلب بازدید آگاهانه‌ای از کلیسای استفانوسف این بنای با ارزش داشته باشید.