برای نخستین بار در زمان آشوریان، در کتیبه‌ای از زبان سارگون دوم، از شهر تبریز به‌عنوان شهر بزرگ و آباد یاد شده است. این کتیبه در حدود سال‌های 705 تا 745 پیش از میلاد مسیح، به‌دست آمده است. اما در میزان صحت این قضیه شک و تردید وجود دارد. تبریز شهری است که در آن، آثار تاریخی فراوانی وجود دارد و همواره در طی زمان‌های مختلف مورد توجه باستان شناسان و تاریخ شناسان قرار گرفته است.
این مسجد که با نام مسجد جمعه یا جامع کبیری هم شناخته می‌شود، از جمله اماکن تاریخی تبریز است که هر ساله گردشگران زیادی را به‌سوی خود جذب می‌کند. این مسجد به‌عنوان کهن‌ترین عمارت تاریخی محسوب می‌شود. برای آشنایی بیشتر با مسجد جامع تبریز، تاریخچه و معماری آن تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
محل قرار گیری مسجد جامع تبریز
مسجد جمعه در سال 1310 شمسی با شماره 171 به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. این مسجد در شهر تبریز، در خیابان مطهری و در انتهای بازار تبریز قرار دارد. مسجد تبریز در کنار مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی که هر سه از اماکن مذهبی تبریز هستند، ساخته شده است. درواقع این مسجد به لحاظ جغرافیایی به‌گونه‌ای واقع شده است که بازار دور تا دور آن را گرفته است.
برای رفتن به این مسجد بهتر است که از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید، زیرا با توجه به قرارگیری مسجد در مرکز شهر، اگر از وسیله شخصی استفاده کنید، گرفتار شلوغی و ترافیک می‌شوید و برای پیدا کردن جای پارک به مشکل برمی‌خورید.
پیشینه تاریخی مسجد جامع تبریز
طبق اسناد موجود، در زمان حکومت سلجوقیان که به قرن‌های پنجم تا ششم هجری برمی‌گردد، این مسجد احداث شد. اما در سال 1193 هجری، در شهر تبریز زمین لرزه‌ای رخ داد و قسمت‌های مختلفی از جمله چند طاق این مسجد، تخریب شد و آسیب جدی دید. پس از مدتی در زمان قاجاریان، حسینقلی خان دنبلی دستور به بازسازی مسجد داد که این مسجدی که امروز باقی مانده، حاصل بازسازی و ترمیم همان مسجد اول است.
به همین دلیل نمی‌توان به‌طور دقیق مشخص کرد که مسجد جامع تبریز توسط چه کسی احداث شده است و چه کسی بانی اصلی ساختمان اصلی آن بوده است. با این وجود در کتاب‌های مرزبان نامه و تاریخ اولاد الاطهار یادداشت‌های درباره این مسجد ذکر شده که هر کدام نشان از این دارند که مربوط به صدر اسلام است. حتی شخصی به نام عبدالله بن عامری به‌عنوان بانی معرفی شده است، اما در نهایت مطمئن‌ترین اطلاعات از این مسجد این است که مربوط به دوران سلجوقیان است.
بعد از دوره حکومت قاجار، این مسجد باز هم بازسازی شد که حاج محمد کلکته از بانیان اصلی بازسازی قسمت زیادی از این مسجد است. شاید احداث کتابخانه و تالار مخصوص مطالعات طلاب شکل و شمایلی جدید به مسجد داده باشد، اما وجود ستون‌های قطور، طاق‌های بلند و آجر‌های بزرگی که در بنا استفاده شده است، نشان از قدمت عظیم این بنای معماری ایرانی دارد.
معماری مسجد جامع تبریز
در دوران حکومت سلجوقیان، معماری ایرانی و اسلامی با هم تلفیق پیدا کرد. به‌طور قطع این مسجد در زمان سلجوقیان ساخته شد اما تاریخ دقیق آن در هیچ سند تاریخی ذکر نشده است. تنها چیز این است که در ابتدا فقط نمازخانه بود که به جامع تبریز شهرت داشت.
در حال حاضر یک محوطه مستطیلی است که با آجر و گچ ساخته شده است بنای کلی مسجد را تشکیل می‌دهند.
دو در در دو قسمت شمالی و جنوبی بنا واقع شده است که از هر دو برای تردد استفاده می‌شود. درب اصلی، درب شمالی است که رو به صحن است. درب جنوبی شما را وارد مسجد زمستانی می‌کند، برای رسیدن به صحن اصلی باید از این مسجد عبور کنید.
طول ساختمان اصلی 62 متر است که به‌صورت شمالی جنوبی ساخته شده است. در داخل بنا طاقی به عرض 15 متر قرار دارد. ساختمان خود مسجد به دو قسمت 28 متر بخش شمالی و 32 متر بخش جنوبی تقسیم می‌شود.
محراب مسجد
در انتهای سالن مسجد، محراب ساده اما مارپیچی واقع شده است. برای ساخت این محراب از سنگ مرمر سفید استفاده شده است. محراب مسجد جامع تبریز همزمان با ساخت آن ساخته نشده است و به دوران صفویه برمی‌گردد. بر فراز محراب با خط کوفی کتیبه‌ای وجود دارد. این کتیبه بر اساس مستندات به دوران ایلخانی مربوط می‌شود. ایلخانیان در گچبری مهارت خاصی داشتند و این هنر برای 300 سال به‌عنوان هنر رایج باقی ماند.
در مجموع 42 محراب گچبری از دوران ایلخانی باقی مانده است که به‌دلیل ویژگی‌های هنری منحصربه‌فرد آنها 38 مورد آنها در موزه نگهداری می‌شوند.
در این مسجد در قسمت‌هایی مانند زیرزمین و نمازخانه‌قدیمی، از هنر گچبری دوران سلجوقیان و ایلخانیان بر روی محراب‌ها باقی مانده است.
بهترین زمان بازدید از مسجد جامع تبریز چه زمانی است؟
تبریز شهری در آذربایجان شرقی، در دو فصل پاییز و و زمستان سرد است. پس اگر نسبت به سرما حساس هستید، بهتر است زمان سفر را به بهار و تابستان موکول کنید. تا همزمان که به تبریز سفر کردید از مکان‌های تاریخی و دیدنی دیگر آن هم دیدن کنید.
مسجد جامع تبریز همچنان کاربری دارد و برای نماز‌های روزانه از آن استفاده می‌شود. با در نظر گرفتن این زمان‌ها، در سایر ساعات روز می‌توانید از این بنای تاریخی با ارزش دیدن کنید. البته توصیه می‌شود از صبح تا هنگام نماز ظهر برای بازدید اقدام کنید. برای ورود به مسجد نیاز به گرفتن بلیط ندارید.
اگر قصد رفتن به شهرهایی با امکان مذهبی هستید و تبریز و مشهد یکی از هدف‌های شماست، برای پیدا کردن تورهای تبریز و یا تور مشهد از تبریز، به سایت همسفرها مراجعه کنید.
سخن پایانی
بازدید از اماکن تاریخی این امکان را می‌دهد تا با پیشینه تاریخی و هنری ایران و هنرهای رایجی که در هر دوران حکومتی وجود داشتند، آشنا شویم. مسجد جامع تبریز نمونه اعلای هنر و معماری دوران سلجوقی و ایلخانی است. امیدواریم با سفر به تبریز و بازدید از این مسجد اوقات خوشی را سپری کنید.