آشنایی با تاریخچه تبریز
تبریز یکی از شهرهای دوران باستان است که تا امروز حیات شهری روی آن ادامه داشته و در حال حاضر به عنوان یک شهر بزرگ تاریخی در ایران مقصد گردشگران داخلی و خارجی است. اگر به مطالعه‌ی تاریخ شهرها علاقه دارید پیشنهاد می‌کنیم این مطلب را تا انتها بخوانید. چون در این مطلب با تاریخچه شهر تبریز به طور کامل آشنا می‌شوید.
وجه تسمیه تبریز
ولادیمیر مینورسکی که فردی ایرانشناس است و یاقوت حموی درمعجم‌البلدان اتفاق نظر دارند که نام شهر تبریز در زمان دیدار یاقوت از در زبان محلی تِبریز تلفظ می‌شده‌است. مینورسکی همچنین ادعا می‌کند تلفظ تِبریز به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق دارد. گویش ایرانی آذری به گویش‌های موسوم به‌گویش‌های ایرانی که در جنوب دریای خزر رواج دارد وابسته‌است. البته یک احتمال دیگر هم برای تلفظ این واژه به این صورت هست و آن اینکه تلفظ تِبریز نام شهر در باب فِعلیل در عربی است. نمی‌توانیم ادعا کنیم که کدام یک از این دو قول درست است اما برای آشنایی با روایت‌های موجود این موارد ذکر می‌شود.
در مورد شیوه‌ی نگارش نام شهر تبریز باید بگوییم که در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغه‌ی ارمنی این اسم، تبریز به واژه‌ی تَوریژ به‌زبان پهلوی شمالی وابسته است. مینورسکی ادعا می‌کند با این تفاسیر ریشه‌ی نام تبریز به دوران‌های بسیار قدیمی یعنی زمان اوایل سلسله‌ی ساسانی شاید هم به قبل از اشکانیان باز می‌گردد.
یک روایت دیگر هم از مصطفی مؤمنی وجود دارد. او در دانشنامه اسلامی اینطور بیان می‌کند که اهالی بومی آذربایجان، تبریز را توری به معنای چشمه یا رود گرم می‌گفته‌اند. ادعا می‌شود تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی روستاییان اطراف تبریز همچنان به این شهر توری می‌گفتند. در حال حاضر هم این واژه کاربرد دارد. مردمی در اطراف تبریز یعنی کسانی که در روستای قنبرآباد زندگی می‌کنند هنوز به این منطقه توری می‌گویند.
یکی دیگر از اسناد تاریخی در مورد نام تبریز مربوط به نوشته‌های ابوالفدا است. او می‌گوید این شهر به نام تُوریز خوانده می‌شد و هنوز هم در زبان‌های تاتی و کردیتوریز و تُوْری رایج است.
اما فردی به نام لرد کرزن وجه تسمیه تبریز را به نوعی دیگر بیان می‌کند. او می‌گوید تبریز کلمه‌ای آریایی است که از کلمه‌ی تب به‌معنای گرم و نیمه گرم استخراج شده است و قسمت دوم یعنی رز به معنای ریزش است. علت این شکل از نامگذاری این است که چشمه‌های آب‌گرم مجاور شهر گرما ریز بوده است.
ویلهلم آیلرس یک زبان‌شناس آلمانی است که او نیز تحقیقات و نظراتی در مورد اسم تبریز دارد. او پیدا کردن ریشه‌ی دقیق کلکه‌ی تبریز را کاری بسیار سخت می‌داند و ادعا می‌کند تبریز از دو بخش کلکه تب و رِز تشکیل شده است. او می‌گوید معنای تبریز رود آب گرم است. تپ یا تف معنای گرم می‌دهد و ریز را مترادف با جریان داشتن جوی و چشمه می‌داند.
اما مصطلح‌ترین و عامیانه‌ترین وجه تسمیه برای نام تبریز مربوط به حمدالله مستوفی است. او ادعا می‌کند: زبیده که زن هارون‌الرشید بوده به تب نوبه مبتلا می‌شود، در دورانی که مربوط به درمان این فرد بوده چند روزی در اطراف تبریز اقامت می‌کند و آب و هوای این شهر حال او را بهبود می‌دهد و به همین دلیل در این منطقه شهری به نام تبریز بنا می‌شود. که البته احمد کسروی این صحبت‌ها را رد می‌کند..
تاریخچه تبریز در دوران باستان
باستان شناسان در مورد ارتباط شهر تبریز و آثار باقی مانده از آن به دوران مادها با هم اختلاف دارند. برخی از باستان شناسان و محققان عقیده دارند دژ تارویی- تارمکیس در محل کنونی شهر تبریز قرار دارد. نام این دژ قدیمی در کتیبه‌ی سارگن دوک که پادشاه آشوریان بوده آمده است. این دژ با باروی تودرتو وصف شده است و محل نگه داری اسب ذخیره‌ی سواران اورارتو بوده است. این محل در زمان حمله‌ی آشوری‌ها ویران شده است.
اما در کتاب تاریخ ایران این طور ثبت شده است که شهر تبریز در اوایل دوره‌ی ساسانی بنا شده است که مربوط به سده‌ی 3 یا 4 میلادی است. در این منطقه یک مرکز بازرگانی مهم به نام تورژ قرار داشته و به عنوان یک پل ارتباطی مهم بین شرق و غرب اهمیت خاصی داشت. تورژ در زمان حاکمان اشکانی ارمنستان به لحاظ سیاسی اهمیت داشت و پایتخت این منطقه بود. برخی از تاریخ نگاران ادعا می‌کنند تبریز روی خرابه‌های تورژ ساخته شده است.
بر این اساس عنوان می‌شود که شاه اشکانی ارمنستان برای انتقام کشته شدن آخرین پادشاه اشکانی اردوان توسط اردشیر بابکان که بنیان گذار سلسله‌ی ساسانی بوده به تبریز حمله کرده و این شهر را به اشغال خودش درآورده است. این وقایع را ولادیمیر مینورسکی عنوان کرده است و در نهایت به این نتیجه رسیده که این‌ها ریشه‌ی عامیانه دارد و در اماکن تاریخی تبریز قدیمی اشاره‌ای به این وقایع نشده است.
اما تاریخ تبریز در کتاب فتوح البدلدان به گونه‌ای دیگر روایت شده است و بر اساس آن سپاه اعراب در سال 22 هجری بیشتر تمرکزشان به فتح اردبیل بوده است و حتی نامی از تبریز در آن زمان نیامده است. در نهایت اینکه فردی به نام فاستون بیزانسی اعلام می‌کند در سده‌ی چهارم میلادی تبریز ویران شده بود و هنگام حمله‌ی اعراب یک روستای کوچک بوده است.
تاریخچه تبریز پیش از حکومت ایلخانیان
همانطور که بیان شده بعد از فتح منطقه‌ی شمال غرب توسط اعراب، عده‌ای از آن‌ها در این منطقه ساکن شدند. در این دوران که مصادف با حکومت منصور عباسی بود فردی به نام ازد در تبریز ساکن بود که به همراه پسرانش دیواری دور شهر کشید و در این روستای کوچک زندگی کرد. پس از مرگ او هم پسرش وجنا به همراه برادران دیگرش به زندگی در این شهر ادامه دادند و داخل شهر قصرها و خانه‌هایی ساختند.
در این مقطع زمانی تبریز هم اختلاف نظرهایی بین نویسندگان تاریخ ایران وجود دارد. برخی ادعا می‌کنند تبریز در بین روستاها و شهرهای اطراف یک روستای کوچک بوده در حالی‌که ابن حوقل ادعا می‌کند تبریز از مناطق اطراف آبادتر بوده است.
زلزله‌ی تبریز
در سال 434 هجری شمسی زمین‌لرزه‌ای بزرگ در شهر تبریز اتفاق افتاد که آسیب و تخریب زیادی در این شهر به همراه داشت و بسیاری از اماکن این شهر تخریب شد. اما با توجه به جایگاه مهمی که این شهر داشتمتوکل عباسی دستور دارد این شهر بازسازی و مرمت شود. بنابراین در دوران حکمرانی ابومنصور وهسوان روادی شهر تبریز رونق خاصی گرفت و مورد بهسازی قرار گرفت. با اینحال مطابق آنچه ناصرخسرو در سفرنامه‌اش عنوان کرده است، مساحت شهر بیشتر از یک کیلومتر مربع نبوده است.
خاندان روادی حدود 400 سال بر تبریز حکمرانی کردند. اما جانشین طغرا یعنی آلب ارسلان حاکم آن‌ها را از حکومت آذربایجان برکنار کرد و به حکومت این خاندان پایان داد. یکی دیگر از وقایع تاریخی مهم برای شهر تبریز زمانی بود که سلطان محمود غزنوی از دنیا رفت و و بین پسرانش بر سر حکومت بر تبریز اختلاف پیش آمد. داوود در این منازعه برنده شد و حکومت تبریز را به دست گرفت.
بر اساس اسناد تاریخی از زمان قزل ارسلان تبریز پایتخت بوده است و در سده هفتم هجری مغولان در حمله به تبریز فقط موفق به دریافت غرامت شدند اما نتوانستند شهر را تصرف کنند. اما مجدداً در سال 627 توانستند علاوه بر تبریز منطقه‌ی آذربایجان را به تصرف خود درآورند.
تبریز در زمان ایلخانیان تا دوران مشروطه
بخش مهمی از تاریخ شهر تبریز به زمان حکمرانی ایلخانیان در این شهر برمی‌گردد. در این دوران تبریز شکوفایی و رونق بسیاری را تجربه کرده است. محدوده‌ی جغرافیایی تبریز در این زمان از نیل تا آسیای میانه گسترش پیدا کرده بود.
تبریز به لحاظ جایگاه سیاسی که در کشور داشت در دوران تیموریان و قراقوینلوها و حتی در بخشی از حکومت صفویان هم پایتخت بود. در دوران صفویان تبریز اولین پایتخت این حکومت بود. در این زمان بیشتر مردم تبریز مذهبی سنی داشتند اما شاه اسماعیل با توجه به اینکه مذهب شیعه را مذهب رسمی در کشور اعلام کرده بود، در تبریز هم بیشتر مردم شیعه شدند.
با توجه به اینکه تبریز در نزدیکی مرز عثمانی قرار داشت، از این ناحیه آسیب پذیر بود و مورد حمله قرار می‌گرفت حاکم وقت تصمیم به تغییر پایتخت گرفت، به همین دلیل شاه طهماسب پایتخت را به قزوین منتقل کرد.
تبریز در دوران مشروطه
تبریز با رشادت‌های افرادی مانند ستار خان که سردار ملی لقب گرفته بود و باقر خان که سالار ملی لقب گرفته بود، همچنین شیخ الاسلام موفق شد جنبشی به نام مشروطه را به پیروزی برساند.
اما محمد علی شاه حکومت مشروطه را در تهران و شهرهای دیگر خاموش کرد و اما آتش این شعله در تبریز خاموش نشد. ستارخان و همراهانش در محله‌ی امیرخیز، باقرخان در محله‌ی خیابان و مارالان و روشنفکران ارمنی مقاومت کردند و با مداومت این افراد بر هدف محله‌های دیگر هم در تبریز به حمایت از آن‌ها برخواستند.
تبریز ماه‌ها درگیر مقاومت با نیروهای محمد علی شاه بود. البته امام جمعه تبریز و طایفه‌ی شاهسون هم این افراد را حمایت می‌کردند. در شهرهای اصفهان و گیلان هم افراد زیادی به این جنبش‌ها پیوستند و از مسیر خود منحرف نشدند. به این ترتیب نام شهر تبریز به عنوان شروع کننده مقاومت‌ها در برابر استبداد در تاریخ ثبت شد و این نیروها در مقابل محمد علی شاه ایستادند.
تبریز در دوران قاجار
در دوران قاجار هم تبریز پیشرفت‌های زیادی کرد. در این دوران تبریز با روسیه و عثمانی هم مرز بود و همین امر باعث شد با کشورهای غربی در ارتباط باشد. همین امر بر پیشرفت اقتصادی و فرهنگی این منطقه تاثیر گذاشت و باعث شد نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز رشد و پیشرفت را تجربه کنند. به این ترتیب جنبش‌ها و تحولات هم شکل گرفت.
هم‌راستا با تغییراتی که در تهران اتفاق می‌افتاد تبریز هم دستخوش تغییر بود. در این دوران اولین چاپخانه، اولین سینمای، اولین کودکستان و حتی اولین مدرسهٔ کر و لال‌های ایران در تبریز تاسیس شد. اولین خیابان که در ایران دارای برق شد در تبریز بود. همچنین گسترش ادبیات نوین از تبریز بود و حتی نمایش نامه نویسی به زبان‌های فارسی و ترکی از شهر تبریز شروع شد.
فرقه‌ی دموکرات در تبریز
یکی از اتفاقات مهم در تاریخ تبریز را می‌توان به تلاش برای اعلام استقلال این شهر دانست. در سال 1324 فرقه‌ی دموکرات سعی کرد با همکاری شوروی تبریز را از دولت مرکزی ایران جدا کند. اما در میان‌ی این نزاع و درگیری شوروی خود را کنار کشید و بدین ترتیب حکومت دموکرات نتوانست به هدف خود برسد و شکست خورد.
یکی از عواملی که باعث شد رونق اقتصادی تبریز با کندی روبرو شود این بود که نیروهای کمونیستی و استالینی با دیوار آهنین مرزهای شمال ایران را بستند و به این ترتیب ضربه‌ی بزرگی به رونق اقتصادی تبریز زده شد.
تبریز در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی
مردم تبریز همگام با مردم شهرهای دیگر در شورش‌هایی که برای برکنار کردن حکومت پهلوی انجام می‌شد نقش داشتند و جوانان زیادی را در این مبارزات از دست دارد تا اینکه حکوکت جمهوری اسلامی به پیروزی رسید. یکی از مهم‌ترین وقایه در این دوران مربوط به ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ است که مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشته‌شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به خیابان‌ها ریختند و توانستند بیشترین مناطق شهر را تسخیر کنند.
پس از آن در دورانی که از طراف نیروهای بعثی عراق به مرزهای ایران حمله شد، مردان تبریزی برای دفاع از وطن به مرزها رفتند و از وطن دفاع کردند و زنان غیور تبریزی هم در برای رزمندگان بسته‌های خدماتی آماده می‌کردند و فرزندان و شوهران خود را راهی جبهه‌ها می‌کردند.
با تور مشهد از تبریز می‌توانید به این شهر تاریخی سفر کنید. برای اطلاع از قیمت تور و تعداد روزهای اقامت و هتل و امکاناتی که در اختیار گردشگران قرار می‌گیرد می‌توانید با کارشناسان آژانس مسافربری همسفرها تماس بگیرید.