تبریز شهری بزرگ در قلب آذربایجان شرقی است که به‌عنوان مرکز این استان شناخته می‌شود. این شهر با فرهنگی غنی و خاطراتی شگفت‌انگیز گویی از دل تاریخ سر برآورده تا روایت‌گر ماجراهایی باشد که در طول قرن‌های گذشته زندگی مردمان این ناحیه را تحت تاثیر قرار داده‌اند. این شهر وسیع، در مدت فرمانروایی سلسه‌های گوناگون برای سالیان طولانی عنوان پایتختی ایران را یدک می‌کشید.
گوشه‌وکنار این شهر تاریخی گذرگاه و منزل‌گاه سلاطین و حکمرانان بسیار زیادی بوده و فراز و نشیب‌های فراوانی را به خود دیده است. این شهر در طول تاریخ بارها گرفتار مصائب طبیعی شده و کاملا ویران شده است. با این حال، درست مانند ققنوس هر بار از خاکستر خود سربرآورده و شکوه و رونق خویش را از سرگرفته است. در این مطلب، قصد داریم اماکن تاریخی تبریز را به شما معرفی کنیم. پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
معرفی اماکن تاریخی تبریز
موارد زیر از معروف‌ترین اماکن تاریخی تبریز به حساب می‌آیند:
مسجد کبود، نگین فیروزه‌ای تبریز
مسجد کبود از مهم‌ترین آثار تاریخی تبریز است که از نیمه دوم قرن نهم هجری و از زمان حکمرانی سلطان جهانشاه فرمانروای نیرومند سلسلسه قرا قویونلو به یادگار مانده است. بنای مسجد کبود از کاشی‌کاری بی‌نظیری برخوردار است. ترکیب رنگ‌های طلایی و لاجوردی به‌کار رفته در این بنا در همراهی با خطوط و اشکال هندسی، طرح‌های باشکوه و بدیعی را ایجاد کرده و از ذوق و هنر معماران آن زمان خبر می‌دهد.
ساختار این مسجد از بخش‌های متنوعی نظیر سردر، دهلیز، دو مناره، شبستان و مقبره تشکیل شده است. سردر عظیم این بنای تاریخی رو به شمال قرار گرفته و کاملا از کاشی‌های معرقی با رنگ‌هایی ناب و تماشایی پوشیده شده است. در دو سوی سردر، ستون‌هایی قرار دارند که با طرح‌های شگفت‌انگیز گل و بوته و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ پوشیده شده‌اند. در این مسجد کتیبه‌های مزین با آیات قرآن به‌چشم می‌خورند.
شبستان وسیع این مسجد در پشت فضایی به نام دهلیز قرار گرفته و بخش جنوبی آن به شبستان کوچکی منتهی است که از آن با عنوان مقبره یاد می‌شود. در گذشته‌های دور، این بنا قسمتی از مجموعه‌ای وسیع به نام مظفریه بود که خود از بخش‌های گوناگونی نظیر خانقاه، مدرسه و کتابخانه تشکیل شده بود. با این حال، در سال 1158 هجری قمری، زلزله‌ای سهمگین بنای مظفریه را با خاک یکسان کرد و تنها مسجد کبود را برای ما به یادگار گذاشت.
بازار تبریز، روایت‌گر رونق اقتصادی سده‌های گذشته
وقتی صحبت از برجسته‌ترین اماکن تاریخی تبریز به میان می‌آید، بی‌تردید نام بازار قدیمی و سرپوشیده این شهر پیش از هر نام دیگری قرار می‌گیرد. بازار تبریز ( همانند بازار رضا مشهد از قدمت بالایی برخوردار بوده و به منظور دسترسی و بازدید از این بازار از تور مشهد از تبریز استفاده کرده و به شهر مشهد سفر کنید.) با معماری خاص و مساحت تقریبی یک کیلومتر مربع، یکی از بزرگ‌ترین و دیدنی‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان به حساب می‌آید. این بازار که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد از بخش‌های گوناگونی نظیر تیمچه‌ها، سراها، دالان‌ها، گرمابه‌ها، کاروانسراها، حجره‌ها و انبارهای مختلف تشکیل شده است.
شهر تبریز به‌واسطه موقعیت جغرافیایی ویژه و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، پیوسته به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تجاری ایران شناخته می‌شده و از رونق اقتصادی چشمگیری برخوردار بوده است. در این میان، بازار تبریز همواره عنوان اصلی‌ترین مرکز تجاری این شهر را به خود اختصاص داده است. این بنا که 300 سال پیش در اثر زلزله مهیبی ویران شده بود به فرمان نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت این شهر مرمت شد.
این بازار که در مرکز تبریز جای دارد از شرق به عالی‌قاپو، از غرب به مسجد جامع و از شمال به مهران‌رود می‌رسد. از مهم‌ترین و دیدنی‌ترین راسته‌های بازار تبریز می‌توان به بازار صفی، بازار فرش‌فروشان، بازار قدیم و بازار بورکچی اشاره کرد.
ارگ علیشاه، یادگاری از گذشته‌ای پر فراز و نشیب
ارگ علیشاه یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی تبریز است که ساخت آن به اوایل قرن هشتم هجری قمری و به دوران حکمرانی ایلخانان مغول و وزارت خواجه تاج‌الدین علیشاه بازمی‌گردد. ساخت این بنا در ابتدا با هدف احداث مسجدی آغاز شد. با این حال، فروریختن سقف بنای در حال ساخت و مرگ علیشاه را می‌توان از اصلی‌ترین دلایل توقف روند احداث این سازه دانست.
بعدها بخش‌های تازه‌ای به این ساختار نیمه‌تمام افزوده شده و تا پایان حکمرانی سلسله قاجاریه به‌عنوان دژ نظامی و انبار مهمات مورد بهره‌برداری قرار گرفت. امروزه، تنها بخش‌هایی از دیواره جنوبی این ارگ پا برجا مانده است.
مسجد جامع، میراثی ارزشمند در قلب تبریز
مسجد جامع که از آن با عناوین مسجد کبیر و مسجد جمعه نیز یاد می‌شود از قدیمی‌ترین و دیدنی‌ترین آثار تاریخی شهر تبریز به حساب می‌آید. اهمیت استراتژیک این مسجد از اصلی‌ترین دلایلی است که احداث بازار تبریز در پیرامون آن را به‌دنبال داشته است. زلزله سال ۱۱۵۸، این بنا را نیز در امان نگذاشت. با این حال، در اوایل دوران حکمرانی قاجاریه و به فرمان حسینقلی‌خان دنبلی که حاکم وقت تبریز بود، پروژه بازسازی این بنا آغاز و اجرایی شد.
تاریخ احداث مسجد جامع تبریز دقیقا مشخص نیست. با این حال، در روایات به‌جا مانده از دوران فرمانروایی سلجوقیان نیز بارها به این بنا اشاره شده است. هر یک از بخش‌های گوناگون مسجد جامع در یکی از مقاطع تاریخی ایران احداث شده و به ساختمان اصلی اضافه شده‌اند. از این جمله، می‌توان به شبستان مسجد اشاره کرد که از دوره روادیان به‌یادگار مانده است. این در حالی است که محراب آن به دوران ایلخانی، گنبد معرق‌کاری شده به دوره آق قویونلوها و سایر بخش‌های اصلی به زمان قاجاریه تعلق دارند.
کاخ شهرداری، عمارتی سنگی در میدان ساعت
کاخ شهرداری یکی از معروف‌ترین اماکن تاریخی تبریز است که با مساحتی در حدود 9600 متر مربع در 3 طبقه ساخته شده است. این عمارت در فاصله سال‌های 1314 تا 1318 خورشیدی، با نظارت گروهی از مهندسان آلمانی و با الهام از معماری خاص این کشور در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم احداث شده است.
برج ساعت ساختمان شهرداری، سازه‌ای 4 وجهی است که با ساعتی عظیم مزین شده است. نمای خارجی ساختمان شهرداری تماما از سنگ بوده و طراحی نقشه آن پرواز عقاب را در ذهن بیننده تداعی می‌کند. در حال حاضر، کاخ شهرداری تبریز همچنان به‌عنوان ساختمان اصلی شهرداری این شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
موزه مشروطیت، یادگاری از دوران مشروطه‌خواهی
موزه مشروطیت که از آن با عنوان خانه مشروطه تبریز نیز یاد می‌شود، بنایی تاریخی واقع در ضلع غربی بازار بزرگ و قدیمی این شهر است. این عمارت به سبک سازه‌ها و بناهای دوران قاجاریه ساخته شده است. خانه مشروطه در اصل، منزل شخصی «حاج مهدی کوزه‌کنانی» و محل برگزاری جلسات مشروطه‌خواهان این شهر بوده است. در این مکان، چهره‌های شناخته‌شده‌ای نظیر باقرخان، ستارخان، ثقه‌الاسلام تبریزی و بسیاری دیگر از آزادی‌خواهان آن زمان گرد یکدیگر آمده و تصمیمات مهمی را اتخاذ می‌کردند.
از ویژگی‌های منحصر به‌فرد معماری این بنا می‌توان برخورداری از درب‌های منبت‌کاری‌شده، ارسی‌های رنگارنگ، عمارت کلاه‌فرنگی و غلام‌گردش را برشمرد. امروزه، تندیس‌های مشهورترین مشروطیت‌خواهان ایران به‌همراه برخی لوازم شخصی و سلاح‌های کمری این افراد و همچنین، اسناد تاریخی انقلاب مشروطه در این مکان برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده‌اند.
رَبع رشیدی، بقایای دانشگاهی در دامنه سرخاب
رَبع رشیدی یکی دیگر از آثار تاریخی شهر تبریز است که در دامنه کوه سرخاب جا گرفته است. این سازه از مجموعه وسیعی به یادگار مانده که 700 سال پیش در زمان حکمرانی ایلخانان و در دوره وزارت رشیدالدین فضل‌الله همدانی احداث شده بود. بنای اصلی شامل 4 دانشکده در رشته‌های گوناگون، مسجد، حمام، مدرسه، مهمانسرا، بیمارستان، کتابخانه و آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این دانشگاه عظیم به سبک معماری آذربایجان ساخته شده و به رسم آن روزگار با حصار بزرگی احاطه شده بود. امروز از آن‌همه عظمت تنها اثر ناچیزی برجای مانده است.
ایل‌گُلی، تفرج‌گاهی با صفا در جنوب شرقی تبریز
ایل‌گُلی که از آن با نام شاه‌گُلی نیز یاد می‌شود یکی از جاهای تاریخی و همچنین از برجسته‌ترین اماکن گردشگری تبریز است که در جنوب شرقی این شهر واقع شده و از دوران حکمرانی آق‌قویونلوها به‌جا مانده است. با این حال، این عمارت و فضای سبز اطراف آن در دوران حکومت صفویه و پس از آن در زمان قاجاریه گسترش یافت و به تفرج‌گاه سلاطین و درباریان تبدیل شد.
امروزه، دریاچه، شهربازی، رستوران‌ها، کافی‌شاپ‌ها، هتل‌ها و مسافرخانه‌های متعددی عمارت ایل‌گلی را احاطه کرده‌اند. در مواقع مختلف سال خصوصا در ایام تعطیل، گردشگران و اهالی شهر در این مجموعه به قایقرانی و تفریح می‌پردازند. بنای کلاه‌فرنگی این مجموعه با ساختاری هشت ضلعی در مرکز دریاچه واقع شده و در حال حاضر، به‌عنوان تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برج آتش‌نشانی تبریز، بنایی برافراشته در دل شهر
برج آتش‌نشانی یا برج یانقین یکی دیگر از جاهای دیدنی تبریز است که در حال حاضر در محوطه ایستگاه آتش‌نشانی واقع شده است. این برج با ارتفاعی معادل 23 متر در گذشته به‌عنوان برج دیده‌بانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه، تجهیزات اطفا حریق به‌جا مانده از دوران قاجاریه در این مکان برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده‌اند.
عون بن علی، آرامگاهی بر فراز کوه سرخاب
عون بن علی که از آن با عناوینی نظیر عینالی و عینال–زینال نیز یاد می‌شود یکی از اماکن تاریخی تبریز است که در ناحیه شمال این شهر بر فراز کوه سرخاب قرار دارد. در زمان‌های بسیار دور، این محل به آتش‌کده و عبادتگاهی اختصاص داشته که پس از ظهور اسلام به مسجد تبدیل شده است.
امروزه، در این محل می‌توان بقایای یک دیر و سردابی را مشاهده کرد. معروف است که عون بن علی در واقع مقبره سلاطین ماد به حساب می‌آمده؛ با این حال، بنای آرامگاه در دوره ایلخانان و به سبک معماری آن دوران احداث شده است. این بنا شامل 9 اتاق، 6 گنبد و هشتی‌ها و ایوان‌هایی است که آن را احاطه کرده‌اند. آرامگاه عینالی در طول تاریخ به دلایل گوناگونی نظیر حمله عثمانی‌ها و وقوع زلزله‌های سهمگین ویران و بارها مرمت شده است.
برج خلعت‌پوشان، یادگار شکوه گذشته
برج خلعت‌پوشان یکی از دیدنی‌ترین اماکن تاریخی تبریز است که به اواخر دوران حکمرانی صفویان تعلق دارد. این بنای آجری 16 ضلعی در زمان قاجار به‌عنوان محلی برای اهدا خلعت، نشان و انعام به بزرگان و صاحب‌منصبان به‌کار می‌رفت. در سال 1291 خورشیدی و در دوران حکمرانی صمدخان مراغه‌ای، این بنای سه طبقه برای آخرین بار پذیرای درباریان شد و پس از آن دیگر به این منظور مورد استفاده قرار نگرفت. امروزه، این عمارت در اختیار دانشکده کشاورزی تبریز قرار دارد.
حمام نوبر، قدیمی‌ترین گرمابه تبریز
حمام نوبر یکی دیگر از آثار تاریخی شهر تبریز است که در حدود 140 سال قبل و در زمان حکومت قاجاریه احداث شده است. این بنای وسیع از 2 بخش اصلی شامل سربینه و گرم‌خانه تشکیل شده و همچنین، دارای 11 قسمت فرعی است. از ویژگی‌های منحصر به‌فرد معماری این حمام می‌توان طاق گرم‌خانه، گنبد، ستون‌های سنگی، کتیبه‌های ورودی و سرستون‌های مقرنس‌کاری شده سربینه را برشمرد. امروزه، این سازه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سفره‌خانه‌های سنتی شهر تبریز کاربرد دارد.
مدرسه رشدیه، مکانی برای تعلیم و تربیت به روش نوین
مدرسه رشدیه یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی تبریز است که به همت میرزا حسن رشدیه و حاج میرزا احمد مدرس اول تاسیس شد. میرزا حسن رشدیه را می‌توان پدر تعلیم و تربیت به روش نوین دانست. وی برای نخستین بار در ایروان مدرسه‌ای به سبک و سیاق امروزی را بنا نهاد و سپس، به دعوت ناصرالدین شاه قاجار و برای تاسیس مدارسی از این دست وارد ایران شد.
رشدیه در مدت اقامت در ایران موفق به احداث دو مدرسه شد که یکی در تبریز و دیگری در تهران قرار داشت. امروزه، ساختمان مدرسه رشدیه به‌عنوان ساختمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی به‌کار رفته و تندیس میرزا حسن رشدیه نیز در محوطه آن قرار دارد.
تور کیش از تبریز، پایان‌بخش دیداری خاطره‌انگیز از آثار تاریخی شهر تبریز
این روزها، دسترسی به تور کیش از شهرهای مختلف امکان‌پذیر است. تبریز هم از این قاعده مستثنا نیست. بنابراین، پس از بازدید از اماکن تاریخی این شهر، گردشگران می‌توانند تور کیش از تبریز را برگزیده و به مروارید زیبای خلیج فارس سفر کنند.
سخن آخر
در این مطلب، تلاش کردیم اماکن تاریخی تبریز را به شما معرفی کنیم. با این حال، لازم است بدانید موارد یاد شده تنها چند نمونه از شناخته‌شده‌ترین آثار تاریخی تبریز به حساب می‌آیند. در واقع، مکان‌های دیدنی و جاهای تاریخی این شهر به‌اندازه‌ای زیاد است که در یک مقاله نمی‌گنجد. برای آشنایی با تاریخ، فرهنگ و زیبایی‌های این شهر لازم است چمدان‌ها را ببندید و شخصا در کوچه‌وپس‌کوچه‌های تبریز به تفرج پرداخته و مردمان اصیل این منطقه را از نزدیک بشناسید.