خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش
شیراز شهر شعر و ادب و فرهنگ و تاریخ است. شهری که نه تنها شاعران زیادی را در دل خود پرورانده بلکه خود نیز گاه و بیگاه موضوع شعر شاعران بوده. شاعران زیادی همچون فریدون مشیری و حافظ و غیره… شعرهایی چند در وصف شیراز سروده‌اند. اما چرا شیراز چنین مورد توجه و علاقه‌ی اهالی ادب و فرهنگ قرار گرفته است. شیراز چه ویژگی‌ای دارد که حافظ در وصف آن می‌نویسد خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش، خداوندا نگه دار از زوالش؟ در این مطلب با ما همراه باشید تا ضمن معرفی شما با تاریخچه شهر شیراز دلایل اهمیت این شهر بی‌بدیل را نیز برایتان بازگوئیم.
شیراز مرکز استان فارس
استان فارس در جنوب کشورمان قرار دارد و چهارمین استان بزرگ کشورمان به حساب می‌آید. جمعیت استان فارس طبق آخرین سرشماری‌ها در سال ۱۳۹۵ در حدود ۴۸۵۱۲۷۴ نفر تخمین زده شده است و همین موضوع این استان را در ردیف چهارمین استان پرجمعیت کشور قرار داده است. مرکز استان فارس شیراز است که پرجمعیت‌ترین شهر استان نیز به حساب می‌آید.
شیراز کلان‌شهر است و پنجمین شهر پرجمعیت ایران نیز به حساب می‌آید. برای آنکه اهمیت استان فارس را دریابید لازم است به این نکته توجه کنید که زبان ما زبان فارسی خوانده می‌شود. لغت فارسی یا پارسی از همین استان گرفته شده و ریشه در تاریخ مردمان پارس و تاریخچه شهر شیراز دارد.
جغرافیای شیراز
شیراز در منطقه کوهستانی زاگرس قرار گرفته است و شهرهایی چون فیروزآباد، کازرون، فسا، آباده، نی‌ریز و استهبان در همسایگی آن قرار دارند. مساحت شیراز در حدود 240 کیلومتر مربع است و از سطح دریا ۱۴۸۶ متر ارتفاع دارد. اطراف شیراز را کوه‌هایی مانند کوه دراک، سبزپوشان، بابا کوهی، چهل مقام و بمو احاطه کرده‌اند و همین موضوع باعث شده که اقیلم شیراز معتدل و حاصلخیز باشد.
شیراز از قدیم‌الایام محل بسیار حاصلخیز و خوبی برای کشاورزان به حساب می‌آمده. این شهر همچنین، به دلیل نزدیکی به بنادر جنوبی ایران، بندر عباس و بندر بوشهر، محل خوبی نیز برای تبادل کالا به حساب می‌آمده و همین دو موضوع یعنی اقلیم حاصلخیز و نزدیکی به بنادر تجاری باعث می‌شده که شیراز از لحاظ تجاری و اقتصادی شهری مهم تلقی شده و مورد توجه بسیاری قرار گیرد. به دلیل نزدیکی شیراز به خلیج فارس می‌توانید برای سفر به خلیج زیبای فارس و جزیره کیش، تور کیش از شیراز را انتخاب کنید.
پیشینه نام شیراز
نام شهر شیراز اولین بار بر روی لوح‌های گلی دوره ایلامیان دیده شده است. این لوح‌ها که به ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد منصوب می‌شوند در هنگام کندن زمین برای ساخت یک کوره آجرپزی در سال ۱۹۷۰ میلادی در جنوب غربی شیراز پیدا شدند. این لوح‌ها کمک زیادی در شناخت تاریخچه شهر شیراز به محققان کردند.
در این لوح‌ها به شهری به نام تیرازیس اشاره شده است که بعدها به مرور زمان این نام تغییر کرده و به شیراز تبدیل شده است. اصل این نام در فارسی کهن سیراجیس بوده است که بنا به نظر برخی محققین نام پسر شاه تهمورث بوده است. اما روایت‌های دیگری نیز درباره نام شیراز وجود دارد که این روایت را رد می‌کنند، از جمله روایت ابن حوقل، جغرافی‌دان سده چهارم که شیراز را به معنای درون شیر ترجمه کرده و معتقد بود که شهر شیراز از این جهت شبیه درون شیر بوده که کالاها و خواربار بسیار به این شهر وارد می‌شده اما چیزی از آن خارج نمی‌شده است. روایت دیگری نیز معنی نام شیراز را مکان انگور خوب دانسته‌اند.
تاریخچه شهر شیراز
طبق مدارک تاریخی شهر شیراز در اوایل دوره اسلامی توسط عبدالملک مروان در جغرافیایی که امروز آن را به نام شیراز می‌شناسیم بنا شده است. اما بر طبق همین شواهد تاریخچه شهر شیراز به زمان ساسانیان برمی‌گردد. در زمان حکومت ساسانیان در محلی که امروزه به نام قلعه بونصر شناخته می‌شود، شهری به نام شیراز وجود داشته که محل سکونت دائمی و زندگی مردمان بوده، اما در اوایل دوران حکومت اسلامی، عبدالملک مروان شهر شیراز را به مکان فعلی آن انتقال می‌دهد و به مرور زمان دیگر چیزی از شیراز قبلی باقی نمی‌ماند.
شیراز در قدیم متشکل از چندین قلعه در میان دشتی بزرگ بوده که در اطراف آن روستاهایی نیز وجود داشته، اما با انتقال شهر به محل کنونی شهر قدیمی به حال خود رها شده و کم‌کم مخروبه می‌شود. در این منطقه و در قلعه بونصر اکتشافات باستان‌شناسان لوح‌ها و مهرها و اشیاء باستانی زیادی با خود به ارمغان آورده که بخش زیادی از تاریخچه شهر شیراز را برای ما روشن می‌کند.
کشف اشیاء باستانی متعلق به دوران ایلامی در جنوب‌شرقی شیراز باعث شده که فارغ از زمانی که این منطقه به نام شیراز درآمده، قدمت سکونت مردمان در خطه‌ی شیراز به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده شود. شهر شیراز بنا بر روایات تاریخی و اکتشافات انجام شده تا پایان دوره ساسانیان یکی از شهرهای پرجمعیت و به احتمال زیاد یکی از مراکز اداری بوده که پابه‌پای شهر پارسه و شهر استخر از اهمیت زیادی برخوردار بوده. بسیاری معتقد هستند که شیراز ، توسط شاه تهمورث بنیان گذاشته شده است که یکی از پادشاهان پیشدادی ایران بوده است.
شیراز در فتح مسلمانان
استان فارس در دروان ساسانیان با استان فارس امروزی تفاوت‌هایی داشت و از یزد تا خوزستان کنونی و سواحل جنوبی کشور را دربرمی‌گرفت. این استان که از وسعت آن معلوم است اهمیت استراتژیک بسیاری نیز برای پادشاهان ساسانی داشته، همواره مورد هجوم و حمله دشمنان قرار می‌گرفت. از جمله با آغاز دوران حکومت اسلامی در عربستان، اعراب به استان فارس حمله کرده و با فتح شیراز این شهر را به عنوان مقر خود انتخاب کردند.
از آنجا که شهر شیراز پل ارتباطی بین شهرهای زیادی بود انتخاب خوبی برای حاکمان عرب به شمار می‌آمد. هرچند در آن روزگار شهر استخر اهمیت استراتژیک بیشتری نسبت به شیراز داشت، اما از آنجا که شهر استخر شهری مذهبی نیز به حساب می‌آمد و ارتباط تنگاتنگی با دین زرتشتی و موبدان زرتشتی داشت، مسلمانان به دنبال شهر دیگری بودند تا بتوانند پایگاه مذهبی قدرتمندی در آن بسازند. این کار در شیراز انجام شد و همین موضوع باعث شد که با روی آوردن مردم به دین اسلام روز به روز اهمیت شهر استخر کاسته شده و بر اهمیت شیراز افزوده شود.
شیراز محل گذر پادشاهان بسیار
مطالعه‌ی تاریخچه شهر شیراز به ما کمک می‌کند تا دلیل اهمیت امروزین آن را درک کنیم. یکی از دلایل رشد و شکوفایی شیراز در طول زمان این موضوع بوده است که شیراز در دوره‌های زیادی پایتخت سلسله‌های پادشاهای بسیاری بوده و به همین خاطر مرکز تبادل فرهنگی، اقتصادی، تجاری به حساب می‌آمده. به عنوان مثال در دوران آل‌بویه بناهای اسلامی زیادی از جمله مساجد و کتابخانه‌ها و قصرهای زیادی در شیراز ساخته شد.
یکی دیگر از ساخت و سازهای مهم این دوره ساخت کانال آبرسانی از رودخانه کر بود. پس از آن در دوره اتابکان شیراز هرچه بیشتر شکوفا شد. اما آنچیزی که در این دوره بسیار مهم‌تر از شکوفایی شیراز بود، جلوگیری از تخریب آن به دست مغولان بود. در این دوره از تاریخ که مصادف است با حمله مغولان به ایران به تدبیر پادشاهان اتابک شیراز با پرداخت مالیات از حمله چنگیزخان مغول مصون ماند. یکی دیگر از دوران‌های رشد و شکوفایی شیراز دوره صفویان است. یکی از ویژگی‌های این دوران صادرات شراب شیراز به دنیا بود.
جالب است بدانید هنوز هم در تمام دنیا شراب شیراز به عنوان یک نوع شراب خاص به فروش می‌رسد که هرچند دیگر ساخت کشور ایران و شهر شیراز نیست، اما از همان انگوری در ساخت آن استفاده می‌شود که روزگاری در شیراز توسط ارمنیان و یهودیان برای ساخت شراب مورد استفاده قرار می‌گرفت. بعد از دوران صفویه دوران پرشکوه دیگری که شیراز از سر می‌گذراند دوران زندیه است. کریمخان زند که پادشاه سلسله زندیه بود علاقه‌ی بسیاری به شیراز داشت و به همین دلیل مجرب‌ترین معماران زمان خود را برای ساخت بناهای بسیاری به شیراز آورد.
از جمله این بناها می‌توانیم به ارگ کریمخان زند، حمام و بازار وکیل، مسجد وکیل و…. اشاره کنیم. کریمخان که از عنوان پادشاه و شاده برای خود گریزان بود لقب وکیل‌الرعایا را برگزید و از همین رو بناهایی که در زمان او ساخته شده‌اند نام وکیل را با خود یدک می‌کشند. اما دوران کریمخان پایان شکوه شیراز بود چرا که پس از او و با انتقال قدرت به سلسله قاجار پایتخت نیز از شیراز به تهران منتقل شد.
شیراز قطب گردشگری ایران
در دوران معاصر یعنی از بعد دوران قاجار تا به امروز شیراز دیگر آن رشد و شکوفای سابق را نداشت. اما دلیل این امر بسیار ساده بود چرا که به دلیل ساخت راه‌آهن سراسری شیراز دیگر مثل سابق مسیر گذر به بنادر خلیج‌فارس نبود و موقعیت استراتژیک پیشین را نداشت. از طرف دیگر پایتخت به تهران منتقل شده بود و عمده تمرکز پادشاهان دولت‌های معاصر دیگر به سمت تهران معطوف بود.
اما تاریخچه شهر شیراز باعث شده که شیراز همواره به عنوان قطب گردشگری ایران در حال رشد و پیشرفت باشد و امروزه نیز می‌توان آن را یکی از پرمسافرترین شهرهای ایران به حساب آورد. بسیاری از بناها و یا اماکن تاریخی شیراز و باستانی شیراز مرمت و ترمیم و برای بازدید آماده‌سازی شده‌اند.
جشن‌های دو هزار پانصد ساله شاهنشاهی ایران
یکی از اتفاقت مهم در تاریخچه شهر شیراز به دوران پهلوی برمی‌گردد. در زمان محمدرضا شاه پهلوی هزینه‌ای معادل ۱۲۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان صرف شد تا به مناسب دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی در ایران مجموعه جشن‌هایی در تخت جمشید برگزار شود. در این جشن‌ها سران کشورهای بزرگ دنیا و هنرمندان بسیاری از سراسر دنیا جمع شدند و در چادرها و خیمه‌هایی که در محوطه و اطراف تخت جمشید نصب شده بود اسکان داده شدند.
این جشن‌ها فارغ از هدف برگزاری آن‌ها هنرمندان و سران و اشخاص بانفوذ از کشورهای زیادی را با تاریخ باستان ایران و فرهنگ و هنر ایرانی آشنا کرد و توریست‌های زیادی را در همان سال و در سال‌های بعد از آن به سمت ایران کشاند.
شیراز شهر شعر و گل و شراب
شیراز که به شهر نرگس‌ها نیز مشهور است به دلیل اقلیم معتدل و بارندگی‌های فراوانش شهری سرسبز و پر از باغ و بستان است. به قدری که اگر قصد سفر به شیراز را داشته باشید به طور حتم در یک سفر چند روزه نمی‌توانید تمام باغات و اماکن زیبای این شهر را ببینید. علاوه بر این، اگر نگاهی به تاریخچه شهر شیراز بیاندازید متوجه خواهید شد که شیراز محل زندگی شاعران بسیاری از جمله حافظ و سعدی و خواجوی کرمانی نیز بوده و آرامگاه آن‌ها امروزه به محلی برای اجتماع هنردوستان و شعردوستان تبدیل شده و در مناسبت‌های بسیاری در سال می‌توانید در مراسم‌های شعرخوانی و اجرای موزیک و… در این اماکن شرکت کنید. پیش از انقلاب اسلامی نیز شیراز به دلیل دارا بودن خاک حاصلخیز و انگور ناب دارای شرابی خاص بود که از طریق خیلج فارس و هند به تمام دنیا صادر می‌شد.
تخت جمشید نماد شکوه تمدنی ایرانی
بدون شک در تاریخچه شهر شیراز دوران هخامنشیان همچون نگینی می‌درخشد. در زمانی که بیش از نیمی از دنیا دارای تمدن مستقل نبودند، یکی از بزرگترین تمدن‌ها متعلق به ایران و سلسله هخامنشیان بود. شهر پارسه که به پرسپولیس نیز معروف است و ما آن را تخت جمشید می‌خوانیم، اولین شهر بزرگ متمدن ایرانی ست که هنوز هم آثار تمدن باقی مانده از آن دوران چشم هر مخاطبی را به خود خیره می‌کند.
کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های تخت جمشید با وجود گذر ایام هنوز هم نشان‌دهنده فرهنگ و اقتدار مردمانی هستند که صاحب یکی از بزرگترین امپراطوری‌های جهان بودند. علاوه بر این، معماری تخت جمشید و نگاره‌ها و حجاری‌های آن به جز زیبایی رازهای زیادی از تاریخ و فرهنگ ایران باستان و تاریخچه شهر شیراز بر تایخ‌دوستان، باستان‌شناسان و گردشگران برملا می‌کند.
سخن آخر
شهرهایی که در طول تاریخ محل گذر سلسله‌های پادشاهی گوناگون و اقوام مختلف بودند به نوعی نمادی از کلیت فرهنگ آن کشور هستند. این شهرها از آنجا که مردمان و اقوام و پادشاهان بسیاری به خود دیده و نقشی از هرکدام به خود گرفته‌اند، هنوز هم می‌توانند محل مناسبی برای تقابل فرهنگ‌های مختلف و گفتگوی تمدن‌ها باشند.
شیراز چنین شهری ست، شهری که به جرأت می‌توان آن را پایتخت فرهنگی ایران دانست. شهری که تحت تأثیر گفتگوی میان فرهنگ‌های مختلف و دوره‌های مختلف می‌تواند فرهنگ امروز ایران را نیز شکوفاتر و بارورتر کند.